Moj deda i moja baka su drugi svetski rat preživeli u Somboru,mom rodnom gradu.Oni su mađarske nacionalnosti.Deda je imao izrazito slovensko prezime Mraković.To će za priču postati jako važno.
Godine 1941.,6.aprila Kraljevina Jugoslavija je napadnuta sa svih strana i vrlo brzo je zauzeta.
12.aprila 1941. godine pre podne,oko 11 časova Bajskom ulicom projurilo je nekoliko tenkova mađarske vojske.Ogromna većina mađarskog i nemačkog stanovništva sa oduševljenjem je pozdravila ulazak mađarskih trupa u grad.Jedinice honveda krstarile su gradom a zadržavale se najčešće pred Gradskom kućom gde je počelo okupljanje građana.Neki su honvede nudili uskršnjim jajima,kolačima,barenom šunkom,rakijom i vinom.Oko 14 časova pred Gradskom kućom su se okupili dr.Branislav Grba -gradonačelnik,dr.Leo Deak neformalni vođa mađarske zajednice u gradu.dr. Đorđe Cvejanov i građani većinom Mađari.Među tom masom su verovatno bili i moj deda i moja baka.Dr.Grba je u ime dotadašnje vlasti predao grad generalu Jeneu komandantu motorizovane brigade.Tom prilikom zamolio je za zaštitu lične imovine bez obzira na veru i nacionalnost.General je odgovorio da sa njim i iza njega dolazi takva sila koja će za sledećih 1000 godina zadržati Sombor u Mađarskoj.Potom je dr.Deak pozdravio u ličnosti generala „oslobodioce“ izražavajući zahvalnost Hitleru i Musoliniju za podršku mađarskim nastojanjima jer je dolaskom honveda ispunjena nada Mađara i da je došao dan da se braća zagrle.Mađarska omladina se nakon toga popela na spomenik kralju Aleksandru želeći da ga obori.Dr.Deak im je govorio da to ne čine i da u svečanim trenucima ne kvare mađarsko patriotsko raspoloženje ali su ga ostali prisutni ućutkali govoreći mu da su i Srbi nakon prvog svetskog rata srušili mađarske spomenike u gradu -Rakocija i generala Švajdla.Na intervenciju Deaka general je odvratio omladinu pa to ipak tada nisu učinili nego su se prepustili skandiranju velikoj Mađarskoj,kličući da i gradovi Arad i Temišvar očekuju Mađare.Taj spomenik će kasnije ipak biti srušen.Posle mađarske himne koju je otpevao hor Kasine proslava se preselila na Trg Svetog Trojstva u deo grada koji je smatran katoličkim ( u to vreme u verskom smislu Sombor je bio pola pola podeljen na pravoslavce i katolike).Masa je bila sve brojnija,skandiralo se – „Hitler – Duče ! „,klicalo Hortiju,grlili se honvedi i građani.Odjednom se pronela vest da su se u zgradi Okružnog ureda zabarakidirali četnici.Kolona tenkova i blindiranih vozila krenula je ka tom mestu ali je u međuvremenu poslužitelj Okružnog ureda Dušan Grujić istakao na zgradu mađarsku zastavu pa su se tenkovi vratili nazad.
Nedelja,13.april prošla je u gradu relativno mirno ako se izuzme hapšenje pojedinih građana Srba,Hrvta,Bunjevaca i Jevreja.Mađarsko i nemačko stanovništvo i dalje je bilo oko Gradske kuće,klicalo Mađarskoj,veličalo nemačke zasluge u uništenju Jugoslavije.Jedinice su i dalje prolazile,vojničke kuhinje su postavljene svuda u gradu a vojnike su građani oslovljavali sa gospodine viteže.
Pred veče 13.aprila oko 20 časova prvo se čuo jedan,pa drugi,pa treći pucanj iz puške a zatim je počela opšta paljba.Čuli su se i mitraljezi i puškomitraljezi.Narod je u panici počeo da beži po ulicama a honvedi su mnoge građane saterali u dvorište Gradske kuće i u dvorišta drugih zgrada,vičući da četnici pucaju sa krovova i sa srpske crkve.Pucnjava je bila sve žešća i nije se prekidala.Prštali su crepovi na krovovima,zvonilii razbijeni prozori i stakla,čula se kuknjava,galama honveda,lelek građana uz stalne pretnje i pitanja gde su četnici.Svi uhapšeni su optuživani kao četnici koji su napali podmuklo honvede.
Da li je zaista to bila organizovana akcija nekakvih četnika,spontani otpor pojedinaca ili kako tvrdi naša istoriografija iscenirana i izrežirana akcija honveda ne zna se.Postoje suprotne tvrdnje.Jedno je sigurno.Ta pucnjava je iskorištena za obračun i zločine mađarske vojske.
Te večeri moj deda i moja baka nalazili su se u stanu u Radišićevoj ulici broj 13 (ceo život su proveli kao podstanari u toj kući koja danas više ne postoji).Lokacija je jako blizu centra Sombora.Kada je počela pucnjava nekoliko honveda je urličući : „Gde su četnici ?“ upalo u stan i odmah tražilo legitimacije.Kada su videli izrazito slovensko prezime Mraković,odmah su dedi ruke vezali kaišem i poterali ga prema centru.Baka je plačući i moleći za milost trčala stalno za njima.Ništa nije pomoglo što su govorili da su Mađari jer su im honvedi odgovarali da u Somboru svaki pas zna mađarski.
Bila je noć,pucalo se na sve strane a dedu su doterali na pijacu koju Somborci zovu „u lancima“.Tu su ubijali građane tačno ispod ovog sunčanog sata sa slike.
Baka je non stop plakala i na kolenima molila vojnike ali ništa nije vredelo.Deda bi sigurno bio ubijen da nije naišao jedan njihov poznanik takođe Mađar koji je kod vojnika garantovao za njega.Tog čoveka ubiće partizani u jesen 1944. godine.Da je stigao malo kasnije ovaj tekst ne bi imao ko da napiše jer se moja majka rodila tek posle rata 1946. godine.
Uz potvrdu pušteni su kući a kod kuće su imali šta da vide.Stan je opljačkan.Odneta je hrana sa tavana i dedin ručni sat.Tada su shvatili koliko je sati i zažalili za sigurnošću i redom u staroj Jugoslaviji.
Noću između 13 i 14.aprila kao i sledećih dana i nedelja honvedi su u Somboru ubili 85 lica od kojih je 7 nepoznato a od ostalih 78, 61 su bili Srbi.Ubijena su i dva stolarska radnika Miladin i Nikola Kunić.Ubijeno je i 9 žena.Ubijeno je jednogodišnje dete iz sela Rastina,Vamoši Jene jevrejski veleposednik,Dr. Rudolf Aušpic jevrejski zubar i njegova žena Margita Aušpic domaćica,Peter Grizgruber -portir hotela „Sloboda“ koji je u nezgodnom trenutku pošao da ugasi svetlo u objektu,Eržebet Fernbah-starica,Piroška Hauk-služavka,Ignac Herman-jevrejski trgovac vunom,Ivan Santo-student Jevrejin,moler Lajoš Nađ.
Oko 500 osoba je uhapšeno i maltretirano tih dana i tek je 15.aprila ujutru nastao mir.
Ovaj tekst posvećujem uspomeni na moga dedu i moju baku.
Istorija plus 